Τα ημερολόγια και οι επιστολές των στρατιωτών της Στρατιάς Μικράς Ασίας είναι σήμερα μια πολύτιμη πηγή για την καθημερινότητα στο μικρασιατικό μέτωπο. Οι δυσκολίες της εκστρατείας και η νοσταλγία για την πατρίδα και τις οικογένειες που άφησαν πίσω και που γινόταν πιο έντονη τις εορταστικές περιόδους, φόρτιζαν συναισθηματικά το στράτευμα. Αναφορές στον τρόπο που περνούσαν τις γιορτές εντοπίζονται στις γραπτές μαρτυρίες των περισσότερων στρατιωτών. Αλλες περιγράφουν το γλέντι της Κυριακής του Πάσχα και άλλες εστιάζουν στη μελαγχολία, που τους προκαλούσε η απουσία των αγαπημένων τους προσώπων.
Ο εορτασμός μεγάλων θρησκευτικών εορτών όπως τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της ψυχαγωγίας του στρατεύματος. Η ανύψωση του ηθικού αποτελούσε προτεραιότητα για τη Διοίκηση. Η τήρηση των ελληνικών παραδόσεων στα βάθη της Ασίας ξυπνούσε μνήμες ευτυχισμένων στιγμών από την πατρίδα και τους οικείους τους.
Ιδιαίτερα για την περίοδο του Πάσχα, που εξάλλου θεωρείται η σπουδαιότερη γιορτή της Ορθοδοξίας, στα στρατόπεδα δεν υπήρχε περίπτωση να μην γίνει αναστάσιμη λειτουργία ή να μην οργανωθεί γλέντι με το παραδοσιακό σούβλισμα του οβελία. Στην Ανάσταση, οι στρατιώτες συνήθιζαν να πυροβολούν στον αέρα και μετά ακολουθούσε τραπέζι με μαγειρίτσα και κρασί. Κόκκινα αβγά διανέμονταν στους φαντάρους. Οι αξιωματικοί όλων των βαθμών γιόρταζαν μαζί με το στράτευμα και αντάλλασσαν αστεία και πειράγματα.
Το Πάσχα με τους τσολιάδες (Απρίλιος 1920). Επισκεπτόμαστε έφιπποι, τους λόχους του 5/42 Ευζωνικού Συντάγματος τού Πλαστήρα, απλωμένους ολόγυρα στο Ιντζιρλή. Παντού μωσαϊκά με αναπαραστάσεις ποιητικότατες και μ’ επιγραφές που θυμίζουν τις μάχες που έδωκε το ανίκητο αυτό σύνταγμα στη Μακεδονία, στη Ρωσία, στη Μικρασία. Σ’ ένα λόχο βλέπουμε ένα πελώριο τσολιά κατασκευασμένο από πηλό. Ακουμπά ντερμπεντεροειδώς το ένα πόδι πάνω στο άλλο. Και γύρω με πετραδάκια η επιγραφή αυτή:
«Ουρέ πιδγιά, ου Μήτρος ου Κουρνόγιαλλος σας φκιέτε Χ’στός Ανέστι».
Στεκόμαστε μπροστά στην επιγραφή «Ταν ή επί τας».
– Τι θα πη αυτό; ρωτά ο Πλαστήρας έναν τσολιά του.
– Θα πη ή θα πετάξω, ή θα πετάξης, απαντά ό τσολιάς.
Ο Μέραρχος Μανέτας χτυπά τ’ αυγό με τούς τσολιάδες, σ’ όλους τούς λόχους. Σ’ ένα λόχο, ο τσολιάς, σπάνοντας τ’ αυγό του Μεράρχου, του λέγει θριαμβικά:
– Στο ’σπασα κυρ Μέραρχε.
– Ποιας κλάσεως είσαι;
– Του 14.
– Γερή κλάσις γερό αυγό, απαντά γελώντας ο Μέραρχος.
Και παντού το τραγούδι. Ολα τα κλέφτικα τραγούδια εδώ. Ο αρματωλισμός, τραγουδισμένος, υμνολογούμενος από τους ηρωικούς τσολιάδες του Πλαστήρα. Ολοι οι θρύλοι και οι παραδόσεις της Ρούμελης εδώ.
Κώστας Μισαηλίδης, Πολεμικά φύλλα από την Μικρασιατικήν Εκστρατεία, T.1, Αθήναι: Εκ των Καταστημάτων Απ. Ι. Μουστοπούλου, 1923.
Τόσο ο εορτασμός της Κυριακής του Πάσχα όσο και η προετοιμασία του, πολλές φορές με εξαιρετικά επιμελημένο τρόπο, αποτελούσε ένα ευχάριστο διάλλειμα από την καθημερινότητα του μετώπου.
Κυριακή, Αγιον Πάσχα. Τούτο εορτάζομεν υπό στέγαστρα προς τούτο στηθέντα. Η πολ/ρχία μου εσχετά πρωτεία εις τον διάκοσμον εν γένει και τον εορτασμόν της εορτής του Πάσχακαι οι μεν στρατιώται εγευμάτισαν εις τραπέζας εκ της εκσκαφής του εδάφους εις σχήμα Χ.Α. (Χριστός Ανέστη), οι δε αξιωματικοί εις εξέδραν σχηματισθείσαν διά της επιχωματώσεως (ύψους 0,80) και εκ πλέγματος εις το μέσον εις σχήμα σταυρού, εις εκάστην των γωνιών του οποίου είχε τοποθετηθεί προς διάκοσμον και ανά ένα πολυβόλον, κάτωθι δε αυτού συμπλέγματα βραχυκάνων και μακρών όπλων Μάνλιχερ μετά κιβωτιδίων πυρομαχικών.
Παντελής Πρινιωτάκις, ατομικόν ημερολόγιον. Μικρά Ασία, 1919-1922. Επιμέλεια: Ν. Α. Καββαδίας, Αθήνα: Εκδόσεις Εστία, 1998.
Ακόμα και κατά την προώθηση του στρατεύματος, τις γιορτινές μέρες προβλεπόταν η δυνατότητα να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία, αν αυτό ήταν εφικτό, και να απολαύσουν κάποιου είδους διασκέδαση, μετά την ολοκλήρωση των καθηκόντων τους.
Ελληνοχώρι, Μάρτιος 1920. «Την Μεγάλην Εβδομάδα ευρισκόμεθα εις Ελληνοχώρι (Παπασλί) όπου ην και εκκλησία, το δε Μέγα Σάββατον έλαβον γράμμα ότι απεβίωσεν ο παππούς μου (Γέρο Γιάννης). Την ημέραν του Πάσχα έβαλον τα Πεδινά τα ευρισκόμενα εις (Μοντεβελί) όπου ήτο και ο Ανθυπολοχαγός (Αμουντζάς) τα δε δικά μας τα ανεβάσας στο Παπασλί, στη ράχη. Εις τα 30 του ιδίου έφυγον 90 άνδρες Παπασλιώτες διά στρατιώτες, ημείς δε όλο χορό και γλέντι το είχαμε.
Γιάννης Κουτσονικόλας, Απ’ την Αράχωβα στα κράσπεδα της Αγκυρας, ημερολόγιο εκστρατείας 1919-1922, Αθήνα, 2008.
Παράλληλα ωστόσο, η νοσταλγία και η μελαγχολική διάθεση είναι αισθητές στις καταγραφές των στρατιωτών καθώς περισσότεροι αναπολούν τις οικιακές τους συνήθειες, τι θα έκαναν αν βρίσκονταν οι ίδιοι στο σπίτι ή πιθανολογώντας τι κάνουν τώρα οι δικοί τους.
Απρίλιος 1 [1922]. Την νύκταν της μεγάλης Παρασκευής απ’ όλα τα Αντίσκηνα ακούονται ψαλμωδίαι και καθένας λέγει ό,τι ξεύρει από τον επιτάφιον θρήνον. Η ωδή «Αι γεννεαί πάσαι» γεμίζει την ατμόσφαιραν και μας κάνει να αναπολήσωμεν τα μικρά μας χρόνια που το εψάλλομεν εν χωρώ εις την εκκλησίαν της πατρίδος μας. Ενθυμούμεθα κατόπιν τας οικογενείας μας και μαζί με τον θρήνον που αναπέμπονες δι’ Εκείνον, αναμιγνύομεν και τον θρήνον της ψυχής μας διά την στέρησιν των φιλτάτων μας.
Σταύρος Χριστοδουλίδης, Ημερολόγιον Εκστρατείας Μικράς Ασίας. Πρόλογος-Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Κρίνος-Πανίτσας, Αθήνα: Συλλογές 2005.
Καιρός μουντός […] εταίριαζε θαυμάσια με την ψυχική μας διάθεση
Νίκος Βασιλικός, Το ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, Επιλεγόμενα: Η δίκη των εξ, επιμ. Βασίλης Βασιλικός, Αθήνα: Πατάκης 2018.
Με δεδομένες ωστόσο τις απαιτήσεις μιας στρατιωτικής επιχείρησης, κάποιες φορές, ακόμα και οι μέρες αυτές περνούσαν όπως οι άλλες, χωρίς ιδιαίτερες εκδηλώσεις. Κυρίως όταν οι άνδρες ήταν σε υπηρεσία σε απομακρυσμένα φυλάκια ή περιοχές μακριά από οικισμούς.
3 [Απριλίου 1922, Κυριακή του Πάσχα] […] Την νύκτα δεν υπήρχε λόγος να σηκωθούμε, αφ’ ου δεν επρόκειτο να λάβη χώρα καμμία ιεροτελεστία, διότι δεν είχαμε ιερέα. Εκοιμήθημεν λοιπόν έχοντες τον νουν και την καρδίανεστραμμένην εις τας οικογενείας μας.
Σταύρος Χριστοδουλίδης, Ημερολόγιον Εκστρατείας Μικράς Ασίας. Πρόλογος-Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Κρίνος-Πανίτσας, Αθήνα: Συλλογές, 2005
Πάσχα το 1922 ήταν στις 8 [σ.σ. 3] Απριλίου και η βραδιά ήταν ξάστερη. Συζητήσαμε το βράδυ περίλυποι, που ήμασταν μακριά απ’ τα σπίτια μας και κοιμηθήκαμε. Κατά τις 2 μετά τα μεσάνυχτα με σκουντάει ο τηλεφωνητής να σηκωθώ και να τραβήξω το αντίσκηνο, που είχαμε για πόρτα να ιδώ το χιόνι. Πράγματι ανοίγω και βλέπω έξω ως πενήντα πόντους χιόνι. Ξύπνησαν κι ο επιλοχίας με το σιτιστή και καλέσαμε με το τηλέφωνο τον ταγματάρχη κι αυτός ανήσυχα ρώτησε τι συμβαίνει κι αντί γι’ απάντηση του ψάλαμε το «Χριστός Ανέστη». Κάποτε έφεξε.
Γιώργος Υφαντής, Η Μικρασιατική Εκστρατεία. Απ’ την αυτοβιογραφία του δάσκαλου Γιώργου Υφαντή, 1902-1969. Mikrasiatis.gr, 30 Σεπτεμβρίου 2010
Στις σελίδες των ημερολογίων τους οι στρατιώτες αισθάνονται ελεύθεροι να εκφράσουν τις πιο μύχιες σκέψεις τους. Με ύφος εξομολογητικό και εμπιστευτικό καταγράφουν τα συναισθήματά τους, συχνά αναπολούν την ειρηνική ζωή τους, θυμούνται τους οικείους τους και καταγράφουν την αγωνία τους για αυτούς. Αποτυπώνουν με γλαφυρό τρόπο την καθημερινότητα, δίνοντας πληροφορίες για τη διατροφή τους, τις καιρικές συνθήκες, τις ασθένειες που μαστίζουν το στράτευμα, τις συνθήκες υγιεινής κ.ά.
Οι γραπτές μαρτυρίες των στρατιωτών αποτελούν σημείο αναφοράς στην έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη σύγχρονη Ελλάδα (Μέρος Α΄)», που παρουσιάζεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (ΕΙΜ) της Αθήνας και παρακολουθεί την πορεία από τη Μεγάλη Ιδέα της εθνικής ολοκλήρωσης στη συνοριακή και πληθυσμιακή διαμόρφωση του σημερινού ελληνικού κράτους. Μαζί με φωτογραφικά τεκμήρια, έγγραφα και αντικείμενα από τις συλλογές του ΕΙΜ, δημοσιεύματα του Τύπου και βίντεο αφηγούνται την ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία και τα γεγονότα της εκστρατείας μέχρι την τραγική Καταστροφή και το κίνημα του Σεπτεμβρίου του 1922.
Πληροφορίες της έκθεσης:
Δημοσίευση σχολίου